به گزارش رویداد فرهنگی،سال‌ها پیش که مدام به نسبت واقعیت و ناواقعیت فکر می کردم نمی‌دانستم مرز واقعیت و ناواقعیت کدام است. واقعیت روزمره زندگی، چنانم آزار می‌داد که یکسر، به نفی واقعیت روی آورده بودم؛ نفی واقعیت مغشوش، نابسامان و ناسازه‌وار. کودکی‌ام در خشت و گل سپری شد؛ با فضاهایی وهم آلود، تاریک و گوتیک از نوع ایرانی.

با گروهی از شاعران و نویسندگان جوان آشنا شدم که سودای خنده، مکالمه و فراموشی در سر داشتند. اغلب شاعران و نویسندگانی بودند که قطعیت را بر نمی‌تافتند، آن زمان بحث‌های مربوط به شالوده‌شکنی، پست مدرنیسم، پساساختارگرایی و نگاه‌های زبان‌شناسی در شعر داغ بود. فضای ادبی اصفهان هنوز از فضای دهه چهل « جنگ اصفهان» تاثیر می‌گرفت. ا این تفاوت که آوانگاردیسم دهه هفتاد را هم در خود داشت. من اما به جز ارتباط‌هایی محدود، چندان ربطی به این فضا نداشتم. زندگی‌ام پرملال‌تر از آن بود که بتوانم با خاطری آسوده، اندوه خود را در این فضا پنهان کنم. با این حال به جهت همنشینی با چند رفیق شاعر و نویسنده، خود به خود به این فضاها کشیده می‌شدم؛ هر چند کوتاه و گاه به گاهی. تنها دو سه تن بودند که میان خود و آن ها احساس قرابت می‌کردم. بیشتر وقتم یا در مخزن کتابخانه دانشکده ادبیات می‌گذشت یا به بحث و جدل با استادان دانشکده. علاقه خاصی به نسخه‌های قدیمی پیدا کرده بودم و گاهی به استادان جوان دانشکده ادبیات در تصحیح این نسخ کمک می‌کردم. روزی، در جمعه بازار کتاب اصفهان، به نسخه‌ای از اسرار قاسمی برخوردم. به رغم بی‌پولی، آن را خریدم. از کتاب خوشم آمد، نه بابت اجرای مو به موی دستورات آن بلکه به خاطر فضای نوشتاری‌اش. بعد از آن شروع به جمع‌آوری این گونه کتاب‌ها کردم. همنشینی با استاد جمشید مظاهری (سروشیار) از دیگر ماجراهای شگرف آن روزگار بود. او وقوف زیادی بر ادبیات کلاسیک ایران داشت.

به تهران مهاجرت کردم... اغلب در بساط دست‌فروش‌های خیابان‌های تهران در لابه لای کتاب‌های روان‌شناسی، رمان‌های عامه‌پسند و افست‌های کمیاب، سراغ کتاب‌های علوم غریبه را از کتاب فروش‌ها می‌گرفتم. گاهی هم از مجموعه‌داران کتاب‌های چاپ سنگی و خطی می‌پرسیدم کتابی در این زمینه دارید؟ فکر می‌کردند واقعا در پی اجرای دستورالعمل‌های رمالان هستم!

ماحصل کار، چیزی شده که پیش روی تان است. کتاب حاضر بی آن که ادعایی درباره نگارش تاریخی در زمینه علوم غریبه در ایران داشته باشد، کوششی است برای شناسایی متونی که بخش مهم ناخود آگاهی تاریخی ایرانیان را تشکیل می‌دهند. در متن پیش رو، تلاشی شده نگاهی بی‌طرف، تئوریک و در عین حال دیرینه شناسانه به علوم غریبه صورت گیرد. طی این مطالعه دریافتم پرداختن به سیر علوم غریبه در ایران بدون نیم نگاهی به جایگاه این علوم در غرب، چندان منطقی نیست. پس علوم غریبه در جهان هم به فهرست مطالب کتاب راه پیدا کرد. همچینین احساس کردم باید فصلی را به «جادو» اختصاص دهم. جادو در اسلام و دیگر ادیان آسمانی امری مذموم شناخته می‌شود. با این حال برای محقق فرهنگ عامه و باورهای آیینی، پدیده‌ای جمعی به حساب می‌آید که باید تنها به بررسی ابعاد آن پرداخت بی آن که قضاوتی در مورد آن کرد. در این جا باید تاکید کنم که هدف از پرداختن به این علوم، تایید محتوای موجود در آنها نیست و تنها هدف نوشتار حاضر آشنا کردن مخاطب با برخی زوایای پنهان ذهنیت تاریخی ایرانی و تمرکز بر متن‌هایی با پس زمینه امر غریب است.

پرویز براتی

تهران، پاییز 1388 شمسی

قسمتی از متن کتاب

هر زبان نظام معنایی خاص خود را دارد که حاصل تاریخ زیستی آن زبان است؛ به این معنا که ارتباط مستقیمی میان نظام معنایی و محیط زیست اهل آن زبان وجود دارد. زبانی که بیانگر جهان خارج است ابتدا در جهان‌بینی زبانی با نگرش آن قوم به مقوله زبان یا هستی شکل می‌گیرد و آنگاه در زبان بیان می‌شود. طبیعی است که برای فهم واقعیت دیدگاه آن قوم به جهان هستی ناگزیریم از راه جهان‌بینی زبانی آنان به نظام معنایش دست یابیم و آنگاه فهم آنان را از جهان خارج بازیابی کنیم؛ به ویژه اگر مطالعه ما، مطالعه ای در زمانی باشد، یعنی یک فاصله تاریخی بین ما و گویشگران به زبان خاص وجود داشته باشد.

می‌توان به علوم غریبه از منظر نشانه‌شناسی هم نگاه کرد. در نشانه‌شناسی لایه‌ای، هر متن یک لایه فرض می‌شود که با متن‌های دیگر ارتباط برقرار می‌کند. اجزای متن چه عرضی، چه طولی نیز در اصل لایه‌هایی است که با هم ارتباط معنادار دارند. متن شبکه‌ای باز است از لایه‌های متنی متفاوت، نه به این معنا که لایه ها صرفا در کنار هم قرار می‌گیرند یا به هر طریق ممکنی با هم مجاور می‌شوند، بلکه باید گفت که این لایه‌ها هم دارای سازمانی درونی هستند و هم متن از لایه های متعددی تشکیل شده است که هر یک خود نمود عینی و متنی یک نظام رمزگانی اند. در متون غریبه این نظام رمزگانی بسیار بارز است. تردیدی نیست که بسته به متن، برخی لایه‌ها یا حتی گاهی یک لایه نسبت به لایه‌های دیگر اصلی‌تر است یا اصلی‌تر تلقی می‌شود و در تجلی‌های متفاوت متنی حضور ثابت دارد و لایه‌های دیگر بافتی متغیر هستند. پس در واقع هر لایه متنی در رابطه با دیگر لایه‌های متنی وجود دارد. لایه‌های متنی در تعامل با یکدیگر و در تاثیر متقابلی که از هم می‌پذیرند، به مثابه متن و به مثابه عینیت ناشی از یک نظام دلالتگر، تحقق یافته و تفسیر می‌شوند.